श्री दत्त संप्रदाय

श्री दत्त संप्रदाय या सदरा अंतर्गत दररोज एक लेेेखमाला येथे प्रसिध्द केली गेली,  ज्यात दत्त संप्रदाय या संंदर्भात वैशिष्ट्य पूर्ण माहिती प्रसिध्द केली, आज या लेेेखमालेेचा अंतिम लेख आपणांस विनंती की follow व subscrie करावे🙏

श्री गुरुदेव दत्त

आनंद संप्रदाय

सदानंद नावाच्या ऋषींनी आनंद संप्रदाय सुरु केलेला आहे. ते दत्तात्रेयांचे शिष्य होते. त्यांचा जन्म  जन्मेजय राजाने केलेल्या पुत्रकामेष्टी यज्ञातून झाला होता असे सांगितले जाते. ते सर्वत्र संचार करीत असताना १०० पावले टाकल्यावर "श्री दत्त" असे उच्चारण करीत असत. कर्नाटकातील बासवकल्याण येथे आनंद संप्रदायाचे मूळ पीठ आहे. या संप्रदायाची गुरुपरंपरा विष्णू -विधी-अत्रि-दत्त-सदानंद अशी मानली जाते. संपूर्ण  विश्वामध्ये आनंद व प्रेम भाव निर्माण व्हावा, माणसाने माणूस म्हणून सर्वांबरोबर व्यवहार करावा आणि सर्व  विश्व आनंदमय करावे ही आनंद संप्रदाय परंपरेची श्रद्धा आहे. याशिवाय नृसिंहसरस्वती आळंदी परंपरा, विदर्भातील देवनाथ परंपरा, श्री गुरुचरित्राचे लिखाण करणारे सायंदेव परंपरा, निरंजन रघुनाथ परंपरा, प्रकाश परंपरा, स्वरूप संप्रदाय परंपरा, चैतन्य परंपरा, इ. अनेक समृद्ध आणि भव्य परंपरा आणि उपसंप्रदाय श्री दत्त संप्रदायामध्ये दिसून येतात. विविध नावानी प्रसिद्ध असलेले आणि विभिन्न प्रकारच्या उपासना पद्धती असलेले हे संप्रफाय आणि परंपरा मूळ दत्त संप्रदायाशी निगडीत आहेत.

संप्रदायाचे ग्रंथ

श्री दत्तगुरूंनी 'दत्त संहिता' नावाचा ग्रंथ लिहिला.

परशुरामांनी त्यावर आधारित 'परशुराम कल्पसूत्र' नावाची पन्नास खंडांची रचना केली.

सुमेधाने या दोन ग्रंथांच्या आधाराने त्रिपुररहस्य नावाचा ग्रंथ रचला.

अवधूतगीता नावाचा ग्रंथ एक प्रमाणग्रंथ म्हणून प्रतिष्ठा पावला आहे.

अथर्ववेदात दत्तात्रेय उपनिषदाचा समावेश आहे.

गोरक्षनाथ लिखित हिंदी रचनांचे संकलन गोरखबानी या ग्रंथात झाले आहे.

मुकुंदराज या आद्य मराठी कवीचे नाथपरंपरेशी जोडणारे उल्लेख आढळतात.

महानुभावांच्या आद्य ग्रंथापैकी 'साती ग्रंथ' म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या सात ग्रंथातील 'उद्धवगीता' या भास्करभट बोरीकर नावाच्या एकादशटीकेत प्रारंभीच दत्तात्रेयाला नमन केलेले आहे.

दत्तमहिमा गाण्यासाठी लिहिलेला सैदाद्रवर्णन हा ग्रंथ आहे.

गुरुगीता

दत्तप्रबोध हा ग्रंथ कावडीबुवा यांनी लिहिला.

दासबोधाच्या रचनेसाठी रामदास स्वामी यांनी दत्तप्रणीत अवधूतगीतेचा आणि गुरुगीतेचा उपयोग केला होता असे दिसून येते.

संबंधित ग्रंथ

श्रीगुरुचरित्र- लेखक सरस्वती गंगाधर

दत्तप्रबोध- कावडी बुआ

दत्तमाहात्म्य- श्री टेंबे स्वामी

गुरुलीलामृत- 

१) वामनबूंवा वामोरीकर  

२) श्री विद्वान्स

नवनाथभक्तिसार

नवनाथ सार- लेखक धुंडिसुत मालू

दक्षिणामूर्ती संहिता

दत्तसंहिता- श्री दत्तात्रेय

ग्रंथ व ग्रंथाचे रचनास्थळ

१) द्विसाहस्त्रीश्रीगुरुचरितम्सटीकम् (मूळ १८८९)- माणगांव, महाराष्ट्र

चूर्णिका (टीका १८९९)- प्रभास वद्वारका, गुजरात.

२) श्रीदत्तपुराण (संस्कृत) (१८९२)- ब्रम्हावर्त, उत्तरांचल

३) नर्मदालहरी (१८९६)- हरिद्वार, उत्तरांचल

४) श्रीदत्तलिलामृताब्धिसार (मराठी) (१८९७)- पेटलाद, मध्यप्रदेश

५) कूर्मपुराणाचे देवनागरीत लिप्यंतर (१८९८)- तिलकवाडा, गुजरात

६) अनसूयास्तोत्र (१८९८)- शिनोर, गुजरात

७) श्रीदत्तपुराणटीका (१८९९)- सिद्धपूर, गुजरात

८) श्रीदत्तमाहात्म्य व त्रिशति गुरुचरित्र (मराठी)

 (१९०१)- मपत्पूर, मध्यप्रदेश

९) समश्लोकीगुरुचरित्र (१९०३)- ब्रम्हावर्त, उत्तरांचल

१०) लघुवासुदेवमननसार (मराठी) (१९०३)- ब्रम्हावर्त, उत्तरांचल

११) सप्तशतिगुरुचरित्रसार (मराठी) (१९०४)- ब्रम्हावर्त, उत्तरांचल

१२) श्रीकृष्णालहरी (५१ श्लोक) (१९०५) श्रीगुरुस्तुति स्तोत्र-  गाणगापूर, कर्नाटक

१३) दत्तचंपू व करुणात्रिपदी (१९०५)- नरसी, महाराष्ट्र

१४) दव्यर्थीषडाननस्तोत्र व कुमारशिक्षा (१९०७)- हंपी, कर्नाटक

शिक्षात्रयम् (संस्कृत) युवाशिक्षा (१९०८)- मुक्त्याला, आंध्रप्रदेश

वृद्धशिक्षा (१९०८)- मुक्त्याला, आंध्रप्रदेश

१५) गुरुसंहिता (समश्लोकी गुरुचरित्र) (१९०७)- तंजावर, आंध्रप्रदेश

१६) स्त्रीशिक्षा (मराठी) (१९०८)- मुक्त्याला, आंध्रप्रदेश

१७) गंगेचीस्तुती (१८९६)- हरिद्वार, उत्तरांचल

१८) नर्मदास्तुती- नेमावर, मध्यप्रदेश

१९) अभंग-मित्रमित्रभांडती- चिखलदा, मध्यप्रदेश

२०) सिद्धसरस्वतीस्तुती- सिद्धपूर, गुजरात

२१) कृष्णावेणीपंचगंगा स्तोत्र- मंडलेश्वर, मध्यप्रदेश

२२) अखंड आत्माअविनाशी दत्तस्तोत्र- गाणगापूर, कर्नाटक

२३) साकारतास्तोत्र (१९०६)- बडवानी, मध्यप्रदेश

२४) कृष्णालहरीसंस्कृत टिका- तजांवर, तमिळनाडू

२५) गोदावरीस्तुती- सप्तगोदावरी, आंध्रप्रदेश

२६) वैनगंगास्तोत्र (१९०९)- पवनी, महाराष्ट्र

२७) भूतपिशाचस्तोत्र- गुर्लहोसूर, कर्नाटक

२८) तुंगभद्रास्तुती, त्रिपुरांतकेश्वर स्तोत्र (१९१०)- हावनुर, कर्नाटक

२९) षट्पंचशिकावेदान्तपर स्तोत्र- हरिहर, कर्नाटक

३०) दत्तमहात्मन स्तोत्र- जैनापूर, कर्नाटक

३१) श्रीपादश्रीवल्लभ स्तोत्र (१९११)- कूरवपूर, कर्नाटक

३२) जगदंबास्तुती- तुळजापूर, महाराष्ट्र

श्री दत्तसंप्रदाय व उपनिषदे

उपनिषद: जगातला सर्वात प्राचीन ज्ञानसाठा असलेल्या उपनिषद वाडगमयात दत्तसंप्रदयाशी निगडित केवळ तीनच उपनिषदे आढळतात. आजवर ही उपनिषदे श्रीदत्त संप्रदायिकांना संस्कृत मध्ये उपलब्ध आहेत. ही उपनिषदे म्हणजे अवधुतोपनिषद, जाबालदर्शनोपनिष्द आणि दत्तात्रयोपनिषद या तीन उपनिषदातून श्री दत्त संप्रदायाचे तत्वज्ञान आणि मंत्र उपासना यावर उत्तम प्रकाश टाकला गेलेला आहे.

अद्वैतज्ञान दातारं योग विद्या विशारदम । राजयोगपरं  भक्त्या श्रीपादं सद्गुरुं भजे  ।।

उपनिषदे हा वैदिक तत्वज्ञानाचा पाया. वेदांच्या शेवटच्या भागात ती आली आहेत, त्यामूळे त्यांना वेदान्त असेही म्हणतात. उपनिषद शब्दात 'उप' आणि 'नि' हे दोन उपसर्ग असून 'सद्' हा धातू आहे. सद् धातूचे बसणे, नाश पावणे, शिथिल करणे, जाणे इ. अनेक अर्थ आहेत त्या अर्थाना अनुरून प. प. जगतगुरु शंकराचार्यांनी उपनिषद शब्दाचे पुढील अर्थ दिलेले आहेत, 

१) पूज्य सद्गुरुंच्या जावळ निष्ठापूर्वक बसून घ्यावयाची विद्या 

२) जे मुमुक्षु या विद्येजवळ जाऊन तिचे निष्ठेने परिशिलन करतात, त्यांच्या संसार बीजाचा अविद्येचा ती नाश करते. 

३) जी विद्या मुमुक्षूना ब्रम्हाजवळ नेऊन पोहोचवते ती. या सर्व व्याख्यातून उपनिषदे आत्मज्ञानाचा उपदेश करतात हे सिद्ध 

होते.

गुरू शिष्य पंचायतन

दत्तात्रेयांचा अवतार प्रामुख्याने अज्ञानी जिवांना आत्मज्ञान देऊन मुक्त करण्यासाठी आहे. शक्तिपात संप्रदायाचे सद्बगुरु श्री दत्तात्रेयाच आहेत त्यांनी आपले एक शिष्य "संस्कृती मुनी" याना जे ज्ञान दिले ते अवधुतोपनिषद आणि जाबालदर्शनोपनिष्द या मध्ये दिले असून दत्तात्रयोपनिषत हे भगवान नारायणांकडून भगवान ब्रह्मदेवाना मिळालेले मंत्र आहेत. पाहिल्यां दोन्हीत मुख्यत्त्वे ज्ञान असून तिसाऱ्यात उपासना आहे. दत्तसंप्रदायातील सुप्रसिद्ध व अत्यंत प्रभावी माला मंत्र दत्तात्रयोपनिशिदात आहे. जाबालदर्शनोपनिशिदात योगाच्या आठ अंगांचे विवेचन आहे. हे पतंजली योग दर्शनाहूंन बरेचसे वेगळे आहे. अवधुत उपनिषदात "अवधुत" असणाऱ्या आत्मज्ञानी पुरुषांची लक्षणे दिलेली आहेत. नित्य साधनाबरोबर उपनिशीदांचा बोध झाल्यास मनोवृत्ती आत्म ज्ञानाला अनुकूल होऊ लागते.

ब्रिटिश कालीन दत्त मुद्रा (नाणे)

ब्रिटिश कालीन श्री दत्त प्रतिमा असलेली चांदीची नाणी

ब्रिटिश काळांत ईस्ट इंडिया कंपनीच्या १८३५  सालीच्या नाण्यावर श्री दत्तांचे चित्र होते. श्री दत्तात्रेयाच्या प्रतिमेची ही नाणी चलनात होती.

दत्त संप्रदायाचा प्रसार                           

थोरल्या स्वामी महाराजांनी दत्त सांप्रदायाचा प्रसार जरी केला असला तरी महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र आणि गुजरातचा दक्षिण  भाग असा भाग जास्त दत्तमय झालेला आढळतो, दत्त भक्ती दुर्लभ का असा विचार करू लागल्यास आधी या प्रांतात जन्म, त्या दैवताविषयी श्रद्धा असलेले माता पिता, त्यांनी तसे केलेले संस्कार आणि भक्तीचा दृढसंकल्प हे सर्व कारणीभूत असल्याचे जाणवते. मग त्यातूनही कोणी खडतर भक्तिमार्गाची वाट चोखाळू लागल्यास वैराग्याची भीती आणि अजून लहान आहेस दत्त भक्तीला अशा उदगारानी परावृत्त करण्याचा प्रयत्न हा अडथळा आहेच, वास्तविक पाहता माझ्या मते दत्त भक्ती एव्हडे सुलभ काही नसावे, स्मरण करताच तात्काळ हजर होणारे, केवळ स्मरणमात्रें संतुष्ट होणारे, भक्ताकडून काही अपेक्षा न ठेवणारे असे दैवत कोणते असेल? देतो त्याला दत्त म्हणतात, काय देतो तर स्वतः ला अर्पण करतो. ह्या मायामय संसाराची खरी ओळख करून देऊन जीवाला ऐहिकापासून परावृत्त करणारे असे हे दैवत अतिशय कोमल हृदयी आहे, त्याला आपले मनोगत सांगा आणि सर्व चिंता त्यावर सोडून निर्धास्त राहा.

🙏अवधूत चिंतन श्री गुरुदेव दत्त🙏